> (katta) va < (kichik) ishorali tengsizliklar qat’iy tengsizliklar deyiladi.
Masalan,
Qat’iy tengsizliklarning > va < ishoralari bilan bir qatorda ≥ (katta yoki teng) va ≤ (kichik yoki teng) ishorali tengsizliklardan ham foydalaniladi. Ular noqat’iy tengsizliklar deyiladi.
a ≤ b tengsizlik a < b yoki a = b ekanini, ya’ni a son b dan katta emasligini bildiradi.
Masalan,
agar samolyotdagi joylar soni
134
ta bo`lsa, u holda
a
yo`lovchilar soni
134
tadan kan yoki unga teng bo`lishi mumkin. Bu holda
a
≤ 134 kabi
yoziladi.
Shunga o`xshash, a ≥ b tengsizlik a son b dan katta yoki teng ekanini, ya’ni a son b dan kichik emasligini bildiradi.
≥
ishorasi yoki
≤
ishorasi qatnashgan tengsizliklar
noqat’iy tengsizlik
deyiladi. Masalan,
18 ≥ 12, 11 ≤
12, 7 ≥ 7, 4 ≤ 4, a ≥ b, c ≤ d
– noqat’iy tengsizliklar.
Qat’iy tengsizliklarning 12–13-§ larda ifodalangan barcha xossalari noqat’iy tengsizlik uchun ham o`rinli. Bunda, agar qat’iy tengsizliklar uchun > va < ishoralar qarama-qarshi ishoralar deb hisoblangan bo`lsa, noqat’iy tengsizlik uchun ≥ va ≤ ishoralari qarama-qarshi ishoralar deb hisoblanadi.
Masalan,
12-§ dagi 2-teoremani noqat’iy tengsizlik uchun bunday ifodalash mumkin: agar
a
≥ b
bo`lsa, u holda istalgan
c
uchun a +
c ≥ b
+ c bo`ladi.
Haqiqatan ham,
a
> b
bo`lgan hol uchun bu teorema 12-§ da isbotlangan,
a
= b
uchun esa bu tasdiq tenglikning bizga ma’lum bo`lgan xossasini ifodalaydi.
M a s a l a
. Ixtiyoriy
a
va b
lar uchun
a2 + b2 ≥2ab (1)
tengsizlikning to`g`ri ekanini isbotlang.
a2
+ b2
– 2ab
ayirma ixtiyoriy
a
va b
lar uchun noldan kichik emasligini isbotlaymiz. Haqiqatdan ham
a2 + b2
– 2ab = (a – b)2 ≥ 0.
Binobarin (1) tengsizlik a va b larning ixtiyoriy qiymatlarida to`g`ri bo`ladi,
shu bilan birga tenglik belgisi faqat
a
= b
bo`lgandagina o`rinlidir.